*محبوبه ناروئی، کارشناس بورس کالا

به گزارش «کالاخبر»، بازار سنتی محصولات کشاورزی در ایران با مشکلات و نابسامانی‌های ساختاری متعددی روبه‌رو است. نوسانات شدید قیمتی محصولات کشاورزی که پیامدهای منفی فراوانی را به دنبال دارد، یکی از مهم‌ترین مشکلات موجود در این خصوص به شمار می‌رود. عدم ثبات در قیمت محصولات کشاورزی از طریق ایجاد نااطمینانی درآمدی برای تولیدکنندگان این محصولات، موجب افزایش عدم تحقق ذاتی موجود در این بخش می‌شود.

اهمیت قراردادهای آتی

عدم شفافیت و سیالیت اطلاعات موجود در بازارهای محلی محصولات کشاورزی بـه همراه حضور گسترده واسطه‌ها در بخش‌های مختلف توزیع و بازاریابی این محصولات از دیگر مشکلات ساختاری بازار در بخش کشاورزی ایران محسوب می‌شود. همچنین وجـود غیر قابل انکار پدیده سلف خری بر مبنای قیمت‌هایی کـاملا ناعادلانه، فقدان بازار رقابتی، کارآ و فراگیر برای مبادله محصولات کشاورزی و ناکارآیی شبکه توزیع، برخی دیگر از نابسامانی‌هایی هستند کـه بخش کشاورزی در ایران با آنها دست به گریبان است. این مشکلات به‌طور عمده ریشه در سطح پایین توسعه‌یافتگی بخش کشاورزی و همچنین ساختار سنتی و غیررقابتی بازار محصولات این بخش دارد. به‌رغم سرمایه‌گذاری‌های وسیع دولت در دو دهه اخیر و هزینه کردن میلیاردها ریال با هدف رفع این مشکلات، هنوز نتایج مطلوب و موثری در این بخش به‌دست نیامده است. ایجاد یک بورس آتی محصولات کشاورزی، به‌عنوان بازاری جدید، فراگیر، منسجم و سازمان یافته می‌تواند به‌عنوان راه حلی در جهت رفع مشکلات ساختاری این بخش مطرح شود.

اصولا شکست بازارهای سنتی و ناکارآیی‌های حاصل از آن کـه منجر به وقوع مشکلات مختلفی همچون افزایش ریسک قیمت یا نوسانات شدید قیمتی می‌شود به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل برانگیزاننده تلاش در جهت تاسیس بازارهای آتی در بسیاری از کشورها و خصوصا در کشورهای در حال توسعه به شمار می‌رود. به کارگیری قراردادهای آتی در مناطق مختلف جهان به‌صورت ابزار متداولی در جهت مدیریت ریسک بازار دارایی‌های مختلفی از قبیل کالاهای کشاورزی، فلزات، انواع مختلف انرژی و انواع اوراق بهادار نظیر سهام شرکت‌ها درآمده است. راه‌اندازی و توسعه بازارهای آتی غیر از مدیریت ریسک می‌تواند دارای مزایای ارزشمند دیگـری همچون تسهیل فرآیند کشف قیمت و افزایش میزان شفافیت و سیالیت در بازار باشد. در این زمینه، تاسیس بازارهای آتی محـصولات کشاورزی قادر است علاوه بـر کارکردهای فـوق، منجر بـه انجام اصلاحاتی درخصوص ساختار بازار این محصولات شود. تاکنون انواع بسیار متنوعی از قراردادهای آتی در بازارهای مختلف جهان معرفی شده و مورد استفاده قرار گرفته است. کارلتون انواع مختلف قراردادهای آتـی مـورد اسـتفاده در ایالات متحده را در طـول سال‌های ۱۹۲۱ تا ۱۹۸۳، در حدود ۱۸۰ نـوع قرارداد عنوان کرده است. همچنین کمیسیون مبادلات قراردادهای آتی کالا از سال ۱۹۷۵ تا اوایل دهه ۱۹۹۰ مجوز مبادله بیش از ۲۵۰ قرارداد آتی را صادر کرد.

در این میان ایران به‌رغم داشتن مزیت رقابتی در تولید زعفران و تولید بیش از ۹۰ درصد از زعفران جهان، به علت وجود مشکلاتی نظیر نوسانات قیمتی، صادرات فله‌ای، ضعف بازاریابی و بسته‌بندی و عدم تامین مالی مناسب تولیدکنندگان و صادرکنندگان از توانایی چندانی جهت تعیین قیمت جهانی این محصول برخوردار نبوده و در عین حال با چالش ظهور رقبای جدید و از دست دادن فرصت‌های موجود در این زمینه مواجه است. حل مشکلات و چالش‌های کنونی، خلق ارزش افزوده بیشتر در این بازار و ارتقای جایگاه ایران در بازارهای جهانی به بازیگر قیمت‌گذار، نیازمند اتخاذ یک استراتژی منسجم و مبتنی بر بازار است. بورس کالای ایران در نظر دارد با راه‌اندازی معاملات قرارداد آتی زعفران گام عملی جهت کمک به حل برخی از مشکلات موجود و گسترش بازار این محصول استراتژیک بر دارد. در این باره در این مقاله ضمن مطالعه قراردادهای آتی دو کالای هل و روغن نعنا که هر دو منحصرا و برای نخستین بار در هند معامله می‌شوند، به بررسی آثار توسعه‌ای ایجاد این قراردادها در بورس کالای هند پرداخته شده است. هند بعد از گواتمالا دومین تولیدکننده و صادرکننده بزرگ هل است. در مورد روغن نعنا نیز این کشور با فاصله زیادی از سایر کشورها، بزرگ‌ترین‌ تولیدکننده و صادرکننده جهان است.

قرارداد آتی هل

بورس کالای هند قراردادهای آتی هل خود را در فوریه سال ۲۰۰۶ روانه بازار کرد. مشخصات دارایی پایه این قرارداد، هل سبز دانه بلند (AGEB) با طول غلاف ۷ میلیمتر و بیشتر (هل درجه یک) است. قرارداد آتی بورس کالای هند یک قرارداد با تحویل اجباری است و وزن هر بسته قابل تحویل ۱۰۰ کیلوگرم است.

براساس نظرسنجی از ۳۰ فعال بازار در پنج منطقه کشت در مراکز عمده تولید و سایر فعالان در قطب معامله منطقه ای (از جمله کشاورزان، معامله‌گران، فرآوران، دلالان و صادرکنندگان) نتایج زیر به دست آمد:

در طول نخستین سال قرارداد آتی هل بورس کالای هند، مشارکت کشاورزان و معامله‌گران به نحو مستمری افزایش یافت.

تقریبا ۵ تا ۱۰درصد تولیدکنندگان در بازار معاملات آتی هل مشارکت داشتند. مشارکت تولیدکنندگان بزرگتر در مقایسه با کشاورزان کوچک بیشتر است؛ تولیدکنندگان بزرگ مستقیما در بازار معامله می‌کنند.

صادرکنندگان یکی از مهم‌ترین‌ عناصر زنجیره ارزش هل هستند و در بازار معالات آتی هل فعالانه مشارکت دارند.

از زمان معرفی قرارداد هل بورس کالای هند، روند کاهش مستمر قیمت‌ها متوقف شده و یا قیمت‌ها روندی افزایشی یافته‌اند. تعامل با تولیدکنندگان نشان می‌دهد آنها نیازمند صرف پول مستمر برای آبیاری، کود و آفت‌کش برای بهبود محصول هل هستند. این تنها درصورتی میسر است که در ازای محصول خود بهای بیشتری دریافت کنند. با توجه به اینکه در حال حاضر قیمت‌ها رو به افزایش است، آنها احساس می‌کنند که اگر این قیمت‌های افزایش یافته در آینده نیز حفظ شود، می‌توانند به منظور تحقق بهبود محصول، سرمایه‌گذاری کنند.

قرارداد آتی روغن نعنا

بورس کالای هند در آوریل سال ۲۰۰۵ قرارداد معاملات آتی روغن نعنا را به بازار روانه کرد. بورس ملی کالا و مشتقات (NCDEX) نیز در اوت همان سال اقدام مشابهی را انجام داد. این دو قرارداد دارای مشخصاتی هستند که از نظر فنی تفاوت دارند. در بورس کالای هند روش packed column که برای تست میزان روغن موجود در نعنا به کار می‌برد در میان کشاورزان و معامله‌گران داخلی مقبولیت گسترده‌ای دارد و قبل از آغاز معاملات قراردادهای آتی روال استاندارد بازار بوده که در نظر گرفته شده است. شیوه‌هایی که بورس ملی کالا و مشتقه برای سنجش میزان روغن به کار می‌برد برای معاملات صادراتی مناسب است. دلیل اینکه بورس کالای هند روش packed column را انتخاب کرد این بود که این شیوه در بازار داخلی به شدت رایج بود و فعالان محلی با آن راحت بودند. براساس نظر سنجی از ۴۵ کشاورز بر مبنای دو منطقه از مناطق چهارگانه کشت نعنا و منتخبی از سایر فعالان بازار که با آنها مصاحبه شده است، نتایج زیر به دست آمد:

از زمان آغاز معاملات آتی، قیمت‌ها افزایش یافته است. با کاهش تعداد واسطه‌ها، کشاورزان به تدریج سهم بیشتری از ارزش محصول را به خود اختصاص می‌دهند. از زمان تشکیل بورس کالای هند، فعالان بازار بر این باورند که نوسانات بازار بیشتر شده است، ولی ۸۰ درصد از پاسخ دهندگان گفتند که به دلیل فعالیت بورس کالای هند قیمت‌های بالاتری را دریافت می‌کنند. بیشترین تاثیر در سطح ملی بوده است و هند به بزرگ‌ترین‌ تولیدکننده یکی از نهاده‌های مهم چندین صنعت بزرگ تبدیل شده است. این مساله علاقه دولت و مردم به محصولات نعنا را افزایش داده است.  یکی از کشاورزان نعنا که در این نظرسنجی با وی مصاحبه شد، می‌گوید: در دو سال گذشته سطح زیرکشت نعنا را افزایش داده ایم، چون قیمت‌های بهتری بابت روغن نعنا دریافت می‌کنیم. از طریق پایانه بورس کالای هند، به راحتی می‌توانیم اطلاعات بازار را به زبان محلی خود از اینترنت دریافت کنیم و بر این مبنا درباره خرید یا فروش تصمیم بگیریم. این محصول برای ما به یک معدن طلای نقد شونده تبدیل شده است. حداکثر سود نصیب افرادی که در دو انتهای زنجیره عرضه قرار دارند، یعنی کشاورزان و صادرکنندگان می‌شود. یکی از صادرکنندگانی که در این نظرسنجی با وی مصاحبه شد می‌گوید: بورس کالای هند انحصار حق‌العمل‌کاران در بازار را شکسته است. بورس کالای هند با تامین قیمت‌های بهتر برای کشاورزان و همچنین به دلیل تشویق آنها به تولید بیشتر، موفقیت بزرگی را در زمینه تولید روغن نعنا رقم زده است. اکنون هند بزرگ‌ترین صادرکننده کریستال نعنا در جهان است. این تنها کالایی است که در آن، کشاورزان و صادرکنندگان هر دو از طریق بورس کالای هند سود می‌برند.

اثرات راه‌اندازی قراردادهای آتی هل و نعنا در بورس کالای هند

کارکرد و تاثیرات بازارهای معاملات آتی کشاورزی راه‌اندازی شده در هند عبارت است از:

۱- کشف قیمت

انتشار قیمت: در نظرسنجی‌هایی که در بازار محصولات نعنا و هل انجام گرفت، اکثر تولیدکنندگان پذیرفتند که از زمان ارائه این قراردادها به بازار، اطلاعات آنها درباره بازار افزایش یافته است.

کاهش نابرابری اطلاعاتی: شواهدی که از نظرسنجی‌های روغن نعنا و هل به‌دست آمده است نشان می‌دهد عمیق‌ترین تاثیر معرفی قراردادهای آتی کالا، تغییر زنجیره‌های عرضه با خارج کردن واسطه‌ها از بازار بوده است.

نوسان قیمت نقدی: تاثیر معرفی قراردادهای آتی بر نوسان قیمت‌های نقدی ناهمگون بوده است؛ در نظرسنجی هل، فعالان بازار بر این باور بودند که از زمان معرفی آتی‌های بورس کالای هند، میزان نوسان قیمت‌ها کاهش یافته است. مدیر اجرایی مرکز حراج هل هند بیان داشته است که معامله برخط قراردادهای آتی به کاهش تغییر قیمت‌ها و ثبات بیشتر قیمت‌های نقدی منجر شده است. 

استفاده از اطلاعات بازار: نظرسنجی نعنا حکایت از این دارد که کشاورزان هندی از قیمت‌های آتی برای بهبود تصمیمات برداشت و فروش محصولات خود استفاده می‌کنند. 

تغییر الگوهای برداشت: رشد شدید تولید روغن نعنا از زمان افزایش قیمت‌ها نشان می‌دهد که کشاورزان برای تصمیمات برداشت محصولات از قیمت‌های آتی استفاده می‌کنند.

تغییر الگوهای فروش: نظرسنجی نعنا نشان می‌دهد که اکنون کشاورزان قیمت‌های بورس کالای هند را قبل از فروش محصولات خود می‌بینند. ۷۰ تا ۷۵ درصد کشاورزانی که در نظرسنجی شرکت کرده‌اند می‌گویند که با پیش‌بینی قیمت‌های بیشتر در فصل‌های پرتقاضا، بخشی از محصول خود را در انبار نگه می‌دارند که داده‌های انجمن روغن نعنا نیز این مساله را تایید می‌کند.

۲- مدیریت ریسک قیمت

بورس کالای ملی هند کالاهای بومی بسیاری را معامله می‌کند که در جهان، هیچ معیار کشف قیمت دیگری برای آنها وجود ندارد و این مساله در مورد هل و نعنا نیز صادق است. البته یکی دیگر از بورس‌های هند نیز این کالاها را معامله می‌کند. در ارتباط با بسیاری از کالاهای دیگر که در سایر نقاط، قیمت‌های مرجع جهانی برای آنها وجود دارد، بورس‌های هند نسخه محلی این قراردادها را ارائه می‌کنند. (روغن خام نارگیل نمونه‌ای از این قراردادهاست که بورس کالای مالزی قیمت مرجع آن را تعیین می‌کند و بورس کالای هند، بورس ملی کالا و مشتقات و بورس ملی کالای احمدآباد هر یک دارای یک قرارداد روغن نارگیل هستند که ممکن است یک سکوی معاملاتی محلی باشد).

۳- مکانی برای سرمایه‌گذاری

برای هردو قرارداد هل و روغن نعنا، پیش نیازهای اصلی در محیط تجاری که بورس کالای هند را به مکانی امن و جذاب برای سرمایه‌گذاری تبدیل می‌کند عبارتند از:

بازارهای نقدشونده

معامله در محیطی کنترل شده و قانونمند و براساس قوانین و آیین نامه‌های بورس کالای هند و تحت نظارت کمیسیون بازار معاملات آتی انجام می‌شود.

اطلاعات بازار به‌صورت شفاف توزیع می‌شود تا از نابرابری‌هایی که ممکن است به نفع برخی گروه‌های ذی‌نفعان باشد پرهیز شود.

اتاق پایاپای بورس به‌عنوان طرف اصلی معامله عمل می‌کند تا عملکرد قراردادهایی که در بورس منعقد می‌شوند تضمین شود.

۴- تسهیل معامله فیزیکی کالا

 بهبود تعیین قیمت نقدی: ساختار چندپاره بازار کالای فیزیکی هند، برای بورس معاملات آتی در تولید قیمت‌های نقدی معتبر که در سطح ملی قابل کاربرد باشند نقشی در نظر گرفته است. قبلا، تنها برخی قیمت‌های کالاهای خاص محلی در دسترس بود و هیچ قیمت نقدی ملی‌ای محاسبه و منتشر نمی‌شد. اکنون، بورس کالای هند قیمت‌ها را از مجموعه‌ای از بازارهای محلی مهم در مراکز معاملاتی عمده برای هر کالا گرد آوری می‌کند و براساس فرمولی تعریف شده، قیمت نقدی ملی را محاسبه می‌کند.

تقویت مبادلات بازار نقدی: در هند، بازارهای فیزیکی کالا به شدت چندپاره و به نقایص زیرساختی بسیاری دچار بودند. اما کانال معتبر محلی که بورس معاملات آتی ارائه کرد توانست شرکت کنندگانی را که می‌خواستند از آن به‌عنوان مجرایی برای خرید و فروش مستمر استفاده کنند به خود جذب کند.  بهبود کیفیت: بورس کالای هند اغلب مشخصات کیفی قراردادهای آتی را برای نخستین بار تعریف می‌کند. براساس پاسخ‌های کشت‌کاران به نظرسنجی‌هل، بورس کالای هند مشخصات و روش ارزیابی سخت گیرانه‌ای را برای کیفیت این کالا وضع کرده است. این مساله سبب شده که محصول هل با کیفیت، به نام هل بورس کالای هند معروف شود. به گفته صادرکنندگان که کیفیت برای آنها اهمیت بسیاری دارد، بورس کالای هند به منبعی مطمئن برای هل با کیفیت ممتاز تبدیل شده است. همچنین صادرکنندگان به این نکته اشاره می‌کنند که قبل از ارائه قراردادهای بورس کالای هند، خرید هل ممتاز از بازار ساده نبود و نیازمند فرآیند خسته‌کننده خرید هل فله، فرآوری آن و سپس تفکیک هل صادراتی از بقیه محصول بود.

۵- توسعه بازار

آموزش: در تلاش برای افزایش آگاهی کشاورزان درباره مزیت‌های بورس‌های کالا، برنامه‌های آگاهی بخشی به کشاورزان (که شامل عناصری از قبیل معرفی بازارهای آتی، فرآیند پوشش ریسک و مزیت‌های مرتبط با این فعالیت‌ها بود) در نقاط مختلف این کشور برگزار شده است. بورس کالای هند همچنین با همکاری دانشگاه‌ها و سایر نهادهای دانشگاهی نیز برنامه‌هایی را برای افزایش توانایی منابع انسانی در این صنعت برگزار کرده است.  دسترسی به بازار، ظرفیت‌سازی و فناوری‌های ارتباطات و اطلاعات: در هند، بورس‌های کالایی در استفاده از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات به‌عنوان ابزاری برای غلبه بر موانع فاصله و ضعف زیرساخت‌ها و ارائه خدمات بورس به جوامع روستایی پویایی زیادی از خود نشان داده است. نخستین تحول فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات، نصب نمایشگرهای قیمت و پایانه‌های معاملاتی در بازارهای دورافتاده به دست بورس‌های کالای هند است. این مساله کارکرد کشف قیمت بورس را از طریق یک شبکه الکترونیکی یکپارچه به سراسر کشور گسترش داده است.

توسعه محصولات و خدمات جدید: بورس کالای هند در زمینه توسعه و راه‌اندازی قراردادهای آتی برای کالاهای متعدد فعالیت زیادی کرده است. تعداد کالاهایی که هر یک از سه بورس کالای هند برای معاملات آتی انجام می‌دهند از سایر بورس‌های کالای جهان بیشتر است. بسیاری از این قراردادها برای نخستین بار در هند ارائه می‌شوند. علاوه بر این، قراردادهایی که برای کسب نقدینگی در جاهای دیگر با مشکل روبه‌رو هستند (از قبیل فولاد یا سیب زمینی) اغلب در هند با میزانی از موفقیت روبه‌رو هستند. این مساله مزیت‌های بازارهای معاملات آتی کالا را در میان بخش‌ها و جوامع تولیدکننده مختلف توزیع می‌کند.توسعه صنعت، تسهیل معاملات بین‌المللی، سازماندهی کشاورزان خرده پا، اشتغال و تولید درآمدهای مالیاتی از دیگر تاثیراتی بوده است که راه‌اندازی قراردادهای آتی کشاورزی در هند بر توسعه بازار داشته است.

جمع‌بندی

ایران بزرگ‌ترین‌ تولیدکننده و صادرکننده زعفران در جهان است و شرایط مساعد اقلیمی و آب و هوایی برای کاشت زعفران در دشت‌ها و دامنه‌های معتدل و آفتابگیر کشور فراهم است. اما مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که ایران به‌رغم داشتن مزیت رقابتی در تولید زعفران و تولید بیش از ۹۰ درصد از زعفران جهان، به علت وجود مشکلاتی نظیر نوسانات قیمتی، صادرات فله‌ای، ضعف بازاریابی و بسته بندی و عدم تامین مالی مناسب تولیدکنندگان و صادرکنندگان از توانایی چندانی برای تعیین قیمت جهانی این محصول برخوردار نبوده و در عین حال با چالش ظهور رقبای جدید و از دست دادن فرصت‌های موجود در این زمینه مواجه است.

 قراردادهای آتی یکی از مهم‌ترین ابزارهایی است که بورس‌های کالایی برای کمک به مدیریت ریسک نوسانات قیمتی در اختیار فعالان بازارهای کالایی قرار می‌دهند. براساس تجربه کشور هند در زمینه راه‌اندازی قرارداد آتی هل و روغن نعنا، راه‌اندازی قرارداد آتی برای زعفران در ایران نیز مزایای فراوانی برای این محصول استراتژیک کشور دارد. راه‌اندازی قراردادهای آتی علاوه بر فراهم کردن امکان مدیریت کردن نوسانات قیمت زعفران، زمینه لازم را برای عقد قراردادهای بلندمدت با خریداران خارجی فراهم ساخته و به جذب مشتریان خارجی کمک خواهد کرد.کشف قیمت منصفانه و شفاف در قالب قرارداد آتی و از بستر بورس کالا، به مرجع قیمتی شدن ایران و ارتقای جایگاه کشور به بازیگر قیمت گذار در بازارهای جهانی کمک خواهد کرد که در این صورت سهم ایران از ارزش افزوده جهانی زعفران افزایش خواهد یافت. راه‌اندازی قرارداد آتی و در نتیجه انتشار قیمت‌ها به رفع نابرابری‌های اطلاعاتی که به نفع واسطه‌گران است کمک کرده و جایگاه کشاورزان در بازار را تقویت خواهد کرد.

منبع: دنیای اقتصاد